نوبل جایزه، د نړۍ له ترټولو مشهورو جایزو څخه ده چې د مختلفو برخو له فردي، ډله ییزو او سازماني فعالانو په نصیب کیږي.
دغه جایزه په لومړي ځل د آلفرډ نوبل د وصیت له مخې پيل شوه.
هغه په ۱۸۹۵ کې د مرګ پروخت وصیت کړی و، چې له مړینې وروسته يې له ورپاتې شتمنۍ څخه د مختلفو برخو لویو خدمت کوونکو ته د ده په نوم نړیواله جایزه ورکړل شي.
نوبل د سویډن یو مشهور ساینس پوه و، چې له مړینې ۵ کاله پس یې یانې په ۱۹۰۱ کې عملاً د نوبل جایزې د ورکړې چارې پيل شوې.
نوبل جایزه، اوس هرکال په پينځو برخو: فزیک، کیمیا، فیزیولوژۍ او طب، ادبیاتو او سولې برخو کې په نړیوال کچ د غوره کار کولو په بدل کې ورکول کیږي.
مشهور نوبل ګټونکي
د نوبل ګټونکو له ډلې د پولینډ او فرانسې اړوند فزیک پوه ماریا اسکلودوسکا، د انګلستان فردریک سنګر، د امریکا جان بارډین او یو شمېر نور دوه ـ دوه ځله د نوبل جایزې په ګټلو بریالي شول.
په دوی کې ماري کوري لومړنۍ ښځه وه، چې د نوبل جایزه یې وګټله. هغه، چې د فزیک او کیمیا عالمه وه، دوه ځلې یې دغه جایزه ترلاسه او ترنورو لوړ شهرت یې وګاټه.
نوبل جایزه او ښځنیه عالمانې، لیکوالې او فعالانې
د نوبل جایزې له پيل ورکړې یوه پېړۍ تېریږي، خو تراوسه یوازې 52 ښځو دغه جایزه ترلاسه کړې.
د نوبل جایزې بنسټ، د دې کمښت دلیل د علمي او بشري حقونو په برخو کې د ښځو لږ ګډون ښودلی.
ویل شوي، چې دا به د ښځو ستونزه نه وي، چې په دې برخو کې لږې فعالې دي؛ بلکې ستونزه دا ده چې ښځو ته په ډېرو هېوادونو کې د پراخو فعالیتونو فضا مساعده نه ده .
سږ کال ( 2108) د نوبل د جایزو په ګټونکو کې درې ښځې شاملې وې.
نادیه مراد
عراقۍ نادیه مراد چې موصل ته نژدې د کرد ټبرې یزدې اقلیت څخه ده، د بشري حقونو لپاره د هڅو له کبله د نوبل د سولې جایزه تر لاسه کړه.
کله چې د داعش وسلوالو په عراق د یزي مذهبي اقلیت پر کلیو برید وکړ، نو ددوی ګڼ سړي یې ووژل او ښځې یې له ځان سره بوتلې. نادیه وايي چې د داعش وسلوالو ددې شپږ وروڼه او مور ووژل او دا یې له ځان سره بوتله چې د څه وخت لپاره د داعش د وسلوالو له خوا د جنسي تیریو په شمول په بېلابیلو بڼو ربړول شوې ده.
هغه وروسته د داعش له اسارت وتښتیده، جرمني ته یې لاره ومونده او هلته د یزدي اقلیت د تښتول شویو ښځو د حقونو په یو سمبول بدله شوه. نوموړې د ملګرو ملتونو امنیت شورا ته وینا وکړه او په ګڼو نورو غونډو کې او ټولنو کې یې د عراقیو په ځانګړې توګه د ایزدي اقلیت غږ پورته کړ.
ډانا سټریکلنډ
ډانا سټریکلنډ بیا کاناډايي فزیک پوهه ده. نوموړې لومړنۍ ښځه ده چې ۵۵ کاله وروسته د فزیک په برخه کې د نوبل جایزه اخلي. نوموړې د نور په برخه کې څيړنې کړي دي.
فرانسیس ارنولډ
فرانسیس ارنولډ امریکايۍ کیما پوهه هم سږ کال د رهبري شوې تکامل ( directed evolution) په اړه د څیړنو له کبله د کیمیا په برخه کې د نوبل د جایزې ګټونکې شوه.
پر دې سربېره په پخوانیو کلونو کې هم ګڼو ښځو په بېلابیلو برخو کې د نوبل معتبره جایزه ګټلې. له دوی څخه یو شمېر یې په دې توګه درپېژنو :
ملاله یوسفزۍ
په تاریخ کې له پښتنو څخه لومړنۍ څوک ده چې د سولې په برخه کې یې د نوبل جایزه ګټلې ده.
ملاله یوسفزۍ په ۱۹۹۷ کال د خیبرپښتونخوا په سوات سیمه کې وزېږیده. هغه د ښځو د زده کړو، ماشومانو او بشري حقونو فعاله ده.
ملاله په ۲۰۱۲ کې د تحریک پاکستان طالبان تر برید لاندې راغله او سخته ټپي شوه.
ملالې په ۲۰۱۳ کې په داسې مهال، چې ۱۶ کلنه وه د ملګرو ملتونو په عمومي كلنۍ غونډه کې وینا وکړه.
ملاله یوسفزۍ په ۲۰۱۴ کې د نوبل د سولې جایزه وګټله.
توکل کَرمان
یمنۍ ژورنالیسته، سیاسي فعاله او د ښځو د حقونو مبارزه ده. نوموړې همدارنګه شاعره او ادیبه هم ده. پلار یې د یمن په پخواني حکومت کې وزیر و. نوموړې د ښځو د خوندیتوب لپاره د خپلو هڅو له کبله په 2011 م کال کې د نوبل د سولې جایزه ترلاسه کړه.
ماري کوري
نوموړې په ۱۹۰۳ کې د فزیک او په ۱۹۱۱ کې د کیمیا د برخې نوبل جایزه وګټله.
ماري، چې د خپل خاوند (کوري) تخلص یې پرځان ایښی، د پولینډ او فرانسې تابعیت لري.
مېرمن کوري په ۱۹۳۴کې د وینې د کمښت د ناروغۍ له کبله مړه شوه.
بویاجیو ( مادر تریزا )
بشري کارونه کول – پر نوموړې ډیر کله انتقاد کیده چې د بې وزلو لپاره راټولې کړې مرستې په عیسوي تبلیغاتو لګوي
مېرمن اګنس ګونجا بویاجیو په ۱۹۱۰ کې زیږیدلې او په ۱۹۹۷ کې مړه شوې ده.
هغې په ۱۹۷۹ کې د نوبل د سولې جایزه وګټله.
دا د کاتولیک نظریې لاروۍ او په هند کې یې رضاکارانه خیریه کارونه کول. نوموړې په مادر تریزا مشهوره وه.
دې د همدې خیریه فعالیتونو له کبله د نوبل د سولې جایزه ترلاسه کړه.
پر دغې نوبل ګټونکې تور و، چې د خیریه کارونو لپاره ټولې کړې مرستې یې د کلېساګانو پر جوړولو او خپلو نورو مذهبي موخو لګولې.
آنگ سان سو چي
د میانمار یار برما اړوند دغه مبارزه ښځه په ۱۹۴۵ کې زیږیدلې ده.هغه له برتانیې څخه د برما د خپلواکۍ د جګړې پرمهال ۱۵ کلنه وه، چې مور یې په هند کې د برما سفیره وټاکل شوه او دا او کورنۍ یې ورسره هغلته لاړل.
وروسته په برما کې د دیموکراسۍ د پياوړتیا په هڅو کې مخکښه رهبره او مبارزه شوه، چې له کبله یې په ۱۹۹۱ کې د نوبل د سولې جایزه وګټله.
سان سوچي د منتقدینوله کبله په برما کې پر مسلمان وژنې د چوپتیا له وجې تر سختو نیوکو لاندې ده، او په دې وروستیو کې له نوموړې څخه ځینې نورې جایزې او امتیازونه بیرته اخیستل شوې دي. په نړیوال کچ داسې غوښتنې هم په زیاتیدو چې په برما کې د روهنګیه اقلیت پر ډله ایزې وژنې د چوپتیا یا په کې د لاس لرلو له وجې دې له نوموړې د نوبل جایزه بیرته واخیستل شي.
شیرین عبادي
مېرمن عبادي د ایران مخکښه فعاله او بشري حقونو مبارزه ده، چې په ۲۰۰۳ کې یې د نوبل د سولې جایزه وګټله.
شیرین عبادي په ایران کې دننه او د باندې د ایران د سخت دریځه رژیم مخکښه منتقده ده.
وانگاری ماآتای
دا مېرمنه د کینیا اړونده او د چاپېریال ساتنې یوه ستره مبارزه ده. هغې په ۲۰۰۴ کې د نوبل د سولې جایزه وګټله.
ميرمن ماآتای لومړنۍ افریقایي ښځه ده چې د سولې نوبل جایزه یې ترلاسه کړه.