یادونه: دا لیکنه په مسیر ورځپاڼه کې خپره شوې چې معلومات یې په ۱۳۹۷هـ لومړیو کې راټول شوي، ممکن وروستیو کې ځیني تغیرات هم په کې راغلی وي، خو دلته یې د عمومي معلوماتو لپاره کټ مټ خپروو.
د سمنګان د لوړو زده کړو موسسې د بنسټ ډبره په لومړي سر کې په ۱۳۸۷ کال کې د بلخ پوهنتون د فلیال په توګه د سمنګان ولایت په مرکز ایبک ښار کې د خلکو په غوښتنه او د لوړو زده کړو وزارت په منظورۍ کېښودل شوه. د لوړو زده کړو دې موسسې په لومړي کال په خپلو دریو پوهنځیو ( کرنه، ښوونه او روزنه او اقتصاد) کې ۲۰۰ محصلین جذب کړل.
د سمنګان د لوړو زده کړو موسسې رییس پوهندوی محمد نظري وایي، دغه موسسه اوس هم یوازې درې پوهنځي لري چې په څوارلسو ډیپارټمنټونو کې یې محصلین لوړې زده کړې کوي.
پوهندوی نظري وایي، اوسمهال د لوړو زده کړو په دې موسسه کې لږ تر لږه ۳۰۰۰ محصلین د دریو پوهنځیو په بېلابېلو ډیپارټمنټونو کې پر زده کړو بوخت دي چې له دې ډلې ۲۵ سلنه یې نجونې دي. د سمنګان د لوړو زده کړو موسسې څخه له پیله تر اوسه پورې ۱۹۰۰ کسان د لېسانس په کچه فارغ او ټولنې ته د خدمت په موخه وړاندې شوي دي.
ښاغلی نظري وایي، دوی له ټولو دریو پوهنځیو څخه تر اوسه پورې فارغان ورکړي چې له ځینو پوهنځیو څخه دوې دورې او له ځینو یې ان درې دورې فارغان ورکړي دي.
د سمنګان د لوړو زده کړو موسسې رییس وایي، دوی یو کوچنی کتابتون هم لري چې اوسمهال پکې لږ تر لږه ۳۰۰۰ ټوکه کتابونه موجود دي چې محصلین او استادان ترې وخت ناوخته ګټه اخلي. د نظري په خبره، په کتابتون کې یې د شته دریو پوهنځیو اړوند کتابونه دي چې د سیمې ځوانانو، مدني فعالانو او قومي مشرانو یې په راټولولو کې ونډه اخیستې ده او دغه راز یې یوه برخه د لوړو زده کړو وزارت له خوا برابر شوي دي.
نوموړی وایي، پوهنځیو او ډیپارټمنټونو ته په کتو سره د سمنګانو د لوړو زده کړو د موسسې لپاره باید یو مجهز کتابتون جوړ شوی وایي، خو په خبره یې اوسنی کتابتون یې هم تر یوې کچې پورې د محصلینو او استادانو ستونزې حلولی شي.
د پوهندوی محمد نظري په خبره، څه موده مخکې یې د لوړو زده کړو د وزیر او یو شمېر نورو لوړپوړو چارواکو په ګډون د سمنګانو د لوړو زده کړو موسسې اړوند د ښځینه محصلینو لپاره نوې جوړه شوې لیلیه پرانیسته. دی وایي، ډېر ژر به له ۲۰۰ تر ۳۰۰ پورې ښځینه محصلینو ته په دې ځانګړې لیله کې د اوسېدو زمینه برابره شي.
د نظري په خبره نوې جوړه شوې لیلیه چې یوازې د نجونو لپاره ده، د ژوند کولو ټول اړین توکي پکې په پام کې نیول شوي دي او له پوره امنیت څخه برخمنه ده. پوهندوی نظري وایي، دوی د لیلیې په شرایطو برابر ګڼ شمېر نارینه محصلین هم لري، خو د ودانۍ او نورو امکاناتو د نشتون له کبله نه شي کولی د پوهنتون په چوکاټ کې ورته د لیلیې امکانات برابر کړي. دی وایي، دغو محصلینو ته په میاشتني ډول د لوړو زده کړو وزارت له خوا ټاکل شوې بدل اعاشه ورکول کېږي.
د سمنګان د لوړو زده کړو موسسه هر کال د ۱۰۰۰ تنو په شاوخوا کې د نویو محصلینو د جذب وړتیا لري. د دې موسسې رییس پوهندوی نظري وایي، روان کال هم ورته ۱۰۲۰ تنه نوي محصلین د لوړو زده کړو وزارت له خوا ور پېژندل شوي چې نوم لیکنه یې شوې ده او عملاً یې درسونه هم پیل شوي دي.
پوهندوی نظري وایي، د سمنګان د لوړو زده کړو موسسه ټولټال ۶۴ تنه کادري غړي لري چې له دې ډلې ۶ تنه یې ښځینه استادانې دي. دی وایي، اوولس تنه استادان یې په کور دننه او بهرنیو هېوادونو لکه؛ ایران، قزاقستان، هندوستان، ترکیه او نورو کې د دوکتورا او ماسټرۍ پر زده کړو بوخت دي چې په دې ډله کې درې تنه یې د دوکتورا او پاتې نور یې د ماسټرۍ په پروګرام کې شامل دي.
ښاغلی نظري وایي، روان کال به هم د سمنګان د لوړو زده کړو موسسې ۱۲ نور استادان په کور د ننه او ځینو بهرنیو هېوادونو کې د ماسټرۍ په پروګرام کې شامل شي.
د سمنګان د لوړو زده کړو موسسې رییس وایي، دا چې د سمنګان ولایت لارې صعب العبوره دي چې پر وخت تر روغتون او نورو ولایتونو پورې ورته د ناروغانو رسول یو ستونزمن کار دی، نو د ولایت مقام د لوړو زده کړو وزارت له وزیر ښاغلي خواجه عمري څخه وغوښتل، تر څو د سمنګان ولایت د لوړو زده کړو د موسسې لپاره د عالي نرسنګ یو پوهنځی منظور کړي چې وکولی شي داسې نرسان او قابلې وروزي چې تر یوې کچې پورې په دغه ولایت کې د خلکو روغتیایي ستونزو ته رسېده ګي وکړي. پوهندوی نظري وایي، د لوړو زده کړو له وزیر څخه یې دغه راز د دې موسسې لپاره د جیولوژي او معدن پوهنځي د منظورۍ غوښتنه ځکه وکړه چې د سمنګان ولایت د هېواد په کچه یو له هغه ولایتونو څخه دی چې ګڼ کانونه لري، خو تر اوسه یې په قانوني ډول چا د را سپړلو هڅه نه ده کړې، ځکه دوی د ولایت په کچه د کانونو د برخې متخصصین نه لري. نوموړی وایي، د لوړو زده کړو وزیر ور سره منلې ده چې ډېر ژر به د سمنګان د لوړو زده کړو موسسې لپاره دغه دوه پوهنځي منظور او محصلین به ورته د لوړو زده کړو لپاره جذب شي.
پوهندوی نظري وایي، دوی د ولایت په کچه په ښوونځیو کې هېڅ داسې ښوونکی نه لري چې د پښتو ژبې مضامین تدریس کړي او نه هم تر اوسه پورې په موسسه کې د ښوونې او روزنې په پوهنځي کې د پښتو ژبې او ادبیاتو ډیپارټمنټ لري. نوموړی وایي، دا چې د دغه ولایت ډېری اوسېدونکي په ازبکي ژبه خبرې کوي، خو لا هم ورته په ښوونځي کې د ازبکي ژبې په اړه کوم مضمون نه تدریس کېږي. دی وایي، د لوړو زده کړو له وزیر څخه یې غوښتي چې د ښوونې او روزنې پوهنځي په چوکاټ کې ورته د پښتو او ازبکي ادبیاتو ډیپارټمنټونه منظور کړي چې له نېکه مرغه د لوړو زده کړو وزیر هم ور سره منلې او د منظورۍ ژمنه یې ور سره کړې ده.
د سمنګان ولایت د لوړو زده کړو موسسې رییس وایي، د دغه ولایت جغرافیایي موقعیت او د خلکو اړتیاوو ته په کتو یې له لوړو زده کړو وزارت څخه غوښتنه دا ده چې په لومړي سر کې پوهنتون ته د دې موسسې په ارتقاع او له هغه وروسته د زېربناوو په جوړولو کې ور سره مرسته وکړي او ورته نوي پوهنځي منظور او اداري تشکیل یې زیات کړي. دغه راز د کتابتون مجهز کېدل د کیمیا، بیولوژي، فزیک ډیپارټمنټونو او کرنې پوهنځي لپاره د لابراتوارونو جوړول هغه څه دي چې اوسمهال ورته د سمنګان د لوړو زده کړو موسسه تر بل هر څه ډېره اړتیا لري.