لیکنه: صدیقه پوپلزۍ
د خواجه عبدالله انصاري زیارت د هرات یو له پخوانیو او فرهنګي آثارو څخه دی، چې هره ورځ په دې مقدسه سیمه کې سلګونه خلک دعا کوي.
د خواجه عبدالله انصاري زیارت، چې د هرات یو له پخوانیو او فرهنګي اثارو څخه دی، په هرات کې د تیموري دورې یو له خورا عالي انجینري او هنري کارونو څخه دی، چې د تاریخي او مهندسي اثر په عنوان ځانګړي خصوصیات لري.
د هرات د اطلاعاتو او فرهنګ ریاست چارواکي وایي، دغه ټولګه چې خواجه عبدالله انصاري (پیر هرات) زیارت ودانۍ، د زرنګار ودانۍ او د نمکدان ودانۍ پکې شامله ده. دا د ګازرګاه سیمه او د هرات ښار شمال ختیځ پنځه کیلومتري کې موقعیت لري، دا د هرات یو له مشهورو تاریخي ابشارونو څخه دی او د ښار یو له مهم او نامتو زیارتونو څخه دی.
د اطلاعاتو او کلتور د فرهنګ او هنر رییس احمد جاوید ضرغام وایي:
“دا یوه تاریخي سیمه ده…“
د ګازرګاه کلمه د پرېوللو ځای په مانا دی چې ویل کېږي هغه وخت دا ځای د صوفي کالو مینځلو لپاره د ځای په توګه کارول کېده.
ځینې په دې باور دي چې ګازرګاه د کارزارګاه له کلمې څخه اخیستل شوې او دا په دې دلیل، چې ویل کېږي په ۹ مېلادي پیړۍ کې دې ځای کې خونړۍ جګړه وشوه، چې په پایله کې یې ډېری خلک ووژل شول، چې جسدونه یې په اوو څاګانو کې ښخ شوي و. او د اوو ځایونو وروسته نومول شوي وو.
د وخت په تېرېدلو سره، دې پېښې دې ځای ته فکري چاپېریال ورکړ، نو ځکه یې ډېر ژر دغه ځای د زیارت او پاکوالي ځای بدل کړ.
دا یو مهم تاریخي ځای دی، چې هر یو یې د انجینرۍ او تاریخي ځانګړتیاوو له پلوه یو بل سره تړل شوي دي.
فرهنګي کارپوهانو په ګوته کړه چې په دې سیمه کې لومړۍ ودانۍ، مدرسه ده چې د امیر عزالدین مرغاني لخوا د سلطان غیاث الدین محمد سام د واکمنۍ پر مهال په( ۱۱۶۲-۱۲۰۲ میلادي) کې جوړه شوې وه.
همدارنګه شواهد ښکاره کوي چې یوه بله ودانۍ هم د سلجوقي حکومت څخه په دې ځای کې شته.
د سلجوقي او غوري ودانیو پاتې شوني د مغول چنګیز خان تر برید وروسته شته وو، چې وروسته د تیموري پاچاهانو لخوا بېرته جوړ شو.
په عموم کې په تیموري پاچاهانو سلطنت په وخت کې (په ۱۵ میلادي پېړۍ) په هرات کې، خصوصاً د واکمنۍ پر مهال (شاه رخ میرزا تیموري) بنسټ یې کېښود او جوړ شو.
د شاه رخ تر ټولو مشهور د ترمیم کار د خواجه عبدالله انصاري د زیارت جوړول دي. چې په ۱۴۲۵م کې د هغه د رغونې امر صادر شو او په راتلونکې کال کې یې د رغونې کار بشپړ شو.
پخپله د زیارت ودانیز سربېره، د اوبو زیرمه چې په شمال لویدیځ کې او د زرنګار بندر په مخ کې موقعیت لري، د زمزم حوض نومېږي.
همدارنګه د ژمي جومات بنسټ اېښودل چې د زمزم حوض په لویدیځ کې موقعیت لري، د شاه رخ میرزا د واکمنۍ پر مهال تر سره شو او په ورته وخت کې د هغه جوړونکې ته زیارت هم شو. د دې فعالیتونو په تعقیب، د سلطان حسین بایقرا او د هغه د ساینسپوه امیر علی شیر نوایي حکومت واک ته رسېدلو سره، د خواجه عبدالله انصاري زیارت (ګازرګاه) نور هم پرمختګ وکړ.
د دې پرمختګونو او ودانیزو فعالیتونو په منځ کې، موږ کولی شو په ۱۴۹۹م کې د وزیر علی شیر نوایي لخوا د ګازرګاه زیارت ودانۍ ترمیم، او همدارنګه د زرنګار بندر بیارغونه او ترمیم ته اشاره وکړو.
د امیر علي شیر نوایي د نورو کارونو په لړ کې، موږ کولی شو په ۱۴۷۲ـ۱۵۰۱م کې د ګازرګاه بڼ د جوړولو یادونه وکړو، او همدارنګه د خواجه عبدالله انصاري د زیارت شاوخوا نور باغونه کوم چې د سلطاني جوی له طریقه اوبه ورکول کېږي یادونه وکړو.
یو د دې باغونو څخه یو دا دی چې اوسنۍ ودانۍ د نمکدان په نامه پېژندل کېږي. د خواجه عبدالله انصاري په لویدیځ کې موقعیت لري. دا د امیر علي شیر نوایي په وخت کې جوړ شوی و.
که څه هم د نمکدان ودانۍ جوړښت ته اشاره کوي، دا په هرات کې صفوي حکومت ته ډېر څه منسوب کېدای شي، مګر که د نمکدان ودانۍ واقعا د تیموري ودانۍ وي، نو ادعا کېدای شي. کوم چې د هرات د تیموري دورې لومړۍ انجینري کار دی. په هر صورت، دې زیرمو ته نږدې نوي او ناپېژندل شوي پرمختګونه شوي. د دې تاریخي ودانۍ انجینري سره مطابقت مهم دی.
د دې سیمي تاریخي اهمیت له امله، د هرات فرهنګي کارپوهان د دې ساتنه د چارواکو او خلکو یو له اصلي دنده ګڼي.
د دې مقدس ځای زیارت کوونکې دا ادعا هم کوي چې کازرګاه زیارت سربېره پر دې چې په هرات کې یو له تاریخي او په زړهپورې ځایونو څخه دی، هره ورځ په سلګونو خلک دې مقدسې سیمې ته د مذهبي فعالیتونو ترسره کولو لپاره ورځي او له خدای سره رازونه او دعاګانې کوي.